Piłaki Małe to niewielka wieś położona w gminie Budry na Mazurach, w północno-wschodniej Polsce (dawny powiat węgorzewski, województwo warmińsko-mazurskie). Mimo dzisiejszej skromnej liczby mieszkańców (ok. 70 osób), miejscowość ta posiada bogatą historię sięgającą połowy XVI wieku. Dzieje Piłak Małych odzwierciedlają burzliwe losy Mazur – od czasów pruskich i brandenburskich, przez okres zaborów i wojen, po powojenną odbudowę w ramach PRL oraz przemiany ustrojowe końca XX wieku. Artykuł przedstawia chronologicznie historię wsi, losy jej mieszkańców na tle wydarzeń regionalnych i ogólnopolskich, a także lokalne tradycje, legendy i wspomnienia zachowane w pamięci społeczności.
Tereny dzisiejszych Piłak Małych przed lokacją porastały mazurskie puszcze i stanowiły peryferie dawnego państwa zakonu krzyżackiego. Po sekularyzacji Prus w 1525 roku obszar ten znalazł się w granicach Księstwa Pruskiego zależnego od Polski. W ramach kolonizacji Mazur władze książęce sprowadzały osadników, zakładając nowe wsie na prawie czynszowym. Piłaki Małe zostały założone w 1553 roku z nadania starosty węgorzewskiego Jana Puscha dla sołtysa Macieja, syna Janelaencyklopedia.warmia.mazury.pl. Była to wieś czynszowa o powierzchni 45 łanów (około 750 ha), z czego sołtys Maciej otrzymał 5 łanów za opłatą 150 grzywien – prawdopodobnie jako wynagrodzenie za organizację osadyencyklopedia.warmia.mazury.pl. Osadnicy zobowiązani byli do płacenia czynszu czynszowego księciu pruskiemu zamiast dawnej służby rycerskiej. Zasiedlanie wsi trwało kilka lat – do 1561 roku akcję osiedleńczą zakończono z pełnym sukcesem: Piłaki Małe liczyły wówczas 19 rodzin chłopskich plus rodzinę sołtysaencyklopedia.warmia.mazury.pl.
Od początku była to ludność mazurska (polskojęzyczna) wyznania protestanckiego, gdyż od 1525 r. w Prusach Książęcych panował luteranizm. Nazwa wsi w dokumentach krzyżackich i pruskich brzmiała początkowo Klein Pillacken, co wywodzi się prawdopodobnie z języka pruskiego lub kolonijnej gwary (później, w latach 1923–1945, administracja niemiecka zmieni nazwę na Lindenwiese – „Lipowa Łąka” – o czym niżej). Sołtys Maciej i pierwsze pokolenie osadników zakładało wieś praktycznie od zera, karczując las i zakładając pola uprawne. Prawdopodobnie układ przestrzenny Piłak Małych odzwierciedla typową dla Mazur wioskę zakładaną na planie owalnicy – zagrody sytuowane były dookoła owalnego placu lub wydłużonego stawu, co było charakterystyczne także dla sąsiednich miejscowości (np. Budry mają podobny układ)
W pierwszych stuleciach istnienia Piłaki Małe rozwijały się jako typowa królewska wieś chłopska na Mazurach. Mieszkańcy – wolni chłopi czynszowi – oprócz płacenia czynszu mieli również pewne powinności feudalne wobec skarbu książęcego. Źródła wskazują, że tutejsi gospodarze odrabiali pańszczyznę (szarwark) w pobliskim majątku domeny państwowej w Popiołachencyklopedia.warmia.mazury.pl, co oznacza, że kilka dni w roku musieli pracować na folwarku należącym do władcy. Sama wieś nie miała prywatnego właściciela – pozostawała częścią dóbr domenalnych starostwa węgorzewskiego. W XVII wieku areał Piłak Małych wynosił nieco ponad 39 łanów (część ziemi mogła leżeć odłogiem lub zostać odjęta na rzecz folwarku) i podobną powierzchnię notowano jeszcze w połowie XVIII wiekuencyklopedia.warmia.mazury.pl.
Wiek XVII przyniósł Mazurom liczne nieszczęścia – wojny polsko-szwedzkie, przemarsze wojsk oraz klęski głodu i epidemii. Choć rejon Budr i Węgorzewa leżał poza głównym teatrem działań wojennych, nie ominęły go tragiczne skutki „morowego powietrza”. W latach 1709–1711 podczas wielkiej epidemii dżumy wymarła znaczna część ludności Mazur. Piłaki Małe dotknął prawdziwy kataklizm – w 1710 roku zmarli niemal wszyscy mieszkańcy wsiencyklopedia.warmia.mazury.pl. Ówczesne przekazy mówią, że w Piłakach Małych wygasło niemal całe życie, podobnie jak w wielu okolicznych miejscowościach (np. w pobliskim Stręgielku zaraza zabiła 131 osób, co stanowiło prawie całą wieś). Według lokalnej tradycji mazurskiej plagę starano się odpędzić sposobami magicznymi – opowiadano legendę o pasterzu, który podczas snu usłyszał głos nakazujący mu objechać wieś zaprzęgiem bliźniaczych wołów i zaorać dwukrotnie ziemię wokół osady. Wykonanie tej tajemniczej rady miało uchronić miejscowość od zarazy (bazhum.muzhp.pl). Choć podanie to zanotowano w innej wsi (Boreczno na południowych Mazurach), oddaje ono klimat wierzeń tamtych czasów – Mazurzy wierzyli w różne sposoby odczyniania moru oraz w upiory roznoszące chorobę (według pastora G. A. Helwinga z Węgorzewa obcinało się nawet głowy zmarłym na zarazę, by powstrzymać rozszerzanie epidemii (bazhum.muzhp.pl)).
Wyludnienie Piłak Małych na skutek dżumy nie trwało długo – już w ciągu kilkunastu lat wieś została ponownie zaludniona przez nowych osadników bądź ocalałych Mazurów z innych stronencyklopedia.warmia.mazury.pl. Ówczesny władca Prus (elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm I) aktywnie zachęcał do ponownego zasiedlenia opustoszałych Mazur, oferując ulgi dla kolonistów. Dlatego już w połowie XVIII wieku Piłaki Małe znów funkcjonowały normalnie, a ludność stopniowo się odbudowała. Znaczącym wydarzeniem świadczącym o rozwoju wsi było założenie szkoły. W 1741 roku mieszkańcy utworzyli na miejscu szkołę elementarną (encyklopedia.warmia.mazury.pl) – była to jednoklasowa szkoła wiejska, początkowo drewniana, w której uczył najpewniej organista lub specjalnie wynajęty nauczyciel. Świadczy to o względnej zamożności i zapobiegliwości tutejszej gromady, która chciała kształcić dzieci we własnej miejscowości (wcześniej dzieci musiałyby chodzić do odległych szkół parafialnych). W połowie XIX wieku do szkoły w Piłakach Małych uczęszczało ok. 43 dzieci, a tuż przed II wojną światową (w 1935 r.) już 64 dzieci (encyklopedia.warmia.mazury.pl), co pokazuje wzrost demograficzny i znaczenie edukacji w społeczności.
W sprawach religijnych wieś podlegała parafii ewangelickiej w pobliskich Budrach (niem. Buddern). Kościół w Budrach wzniesiono w 1737 roku, wcześniej wierni musieli uczęszczać do kościoła w Węgorzewie. Piłaki Małe od założenia były niemal w 100% luterańskie – dopiero pod koniec XIX wieku zaczęli pojawiać się nieliczni katolicy (np. urzędnicy czy robotnicy leśni), dla których utworzono w 1919 r. parafię katolicką w Węgorzewie (wiki.genealogy.netwiki.genealogy.net) . Językiem nabożeństw w Budrach przez całe XVIII stulecie był polski, gdyż wierni stanowili ludność mazurską (polskojęzyczną). Zachowane statystyki kościelne świadczą, że jeszcze w 1740 roku przy komunii św. w parafii Budry 1134 osoby deklarowały się jako Polacy, a 227 jako Niemcy (pl.wikipedia.org). Nawet w 1800 r. nadal zdecydowaną większość stanowili Mazurzy mówiący po polsku (1799 Polaków wobec 555 Niemców w parafii budrzańskiej) (pl.wikipedia.org). Dopiero później, w XIX wieku, wraz z germanizacją szkolnictwa i administracji, statystyki te zaczęły się zmieniać na korzyść żywiołu niemieckiego.
Po rozbiorach Polski (1772) Mazury stały się już integralną częścią Królestwa Prus (wcześniej Księstwo Pruskie uniezależniło się od Polski w 1657 r.). Dla mieszkańców Piłak Małych nie oznaczało to jednak gwałtownej zmiany – wieś od początku istnienia podlegała państwu pruskiemu i jego następcom, zatem rozbiory nie przerwały tu ciągłości administracyjnej. W XIX wieku nastąpiły jednak istotne przemiany społeczno-gospodarcze: po reformach agrarnych (edykty Steina i Hardenberga 1807–1811) chłopi uzyskali uwłaszczenie i stali się właścicielami uprawianej ziemi na prawach dziedzicznych. W przypadku wsi domenalnych, takich jak Piłaki Małe, proces uwłaszczenia polegał na wykupieniu przez chłopów czynszowych dotychczasowych powinności – od tej pory gospodarze mieli pełnię praw własności do swoich gospodarstw, zobowiązani jedynie do płacenia podatków państwu. Pańszczyznę zniesiono, a majątek w Popiołach uległ parcelacji lub przestawieniu na gospodarkę najemną.
Rozwój demograficzny wsi był umiarkowany lecz stały. Spis z 1858 r. odnotował w Piłakach Małych 304 mieszkańców encyklopedia.warmia.mazury.pl, co oznacza znaczny wzrost w porównaniu z XVIII wiekiem. Wieś liczyła kilkadziesiąt domostw – były to w przeważającej części mazurskie chaty drewniane lub pruskie domy z muru pruskiego, kryte dachówką lub strzechą. Mieszkańcy zajmowali się rolnictwem: uprawiano żyto, owies, ziemniaki i prowadzono hodowlę bydła oraz koni. W drugiej połowie XIX w. na Mazurach zaczęły pojawiać się pierwsze maszyny rolnicze i ulepszone narzędzia, co zapewne dotarło i do Piłak Małych, usprawniając prace polowe. Strukturą społeczną wieś była typową zbiorowością chłopską – nie istniał tu dwór szlachecki, wszyscy gospodarze byli mniej więcej równi stanem (chłopi-obywatele). Funkcję lokalnego lidera pełnił sołtys (zwany Schulze), powoływany spośród miejscowych gospodarzy i reprezentujący wieś wobec władz gminnych.
W 1818 roku, podczas reform administracyjnych, Piłaki Małe weszły w skład nowo utworzonego powiatu Węgorzewo (Angerburg) w prowincji Prusy Wschodnie (wiki.genealogy.net). Była częścią gminy wiejskiej Budry (niem. Landgemeinde Buddern), a od 1874 r. należała do okręgu urzędowego (Amtsbezirk) Popioły (wiki.genealogy.net). Dzieci z Piłak Małych kontynuowały edukację w miejscowej szkole podstawowej – w połowie XIX w. uczęszczało do niej 43 uczniów (encyklopedia.warmia.mazury.pl), co wskazuje, że nauczyciel musiał radzić sobie z nauczaniem w systemie łączonych klas. Językiem nauczania stopniowo stawał się niemiecki (zwłaszcza po zjednoczeniu Niemiec w 1871 r., gdy polityka władz sprzyjała germanizacji). Mimo to w domach wciąż mówiono gwarą mazurską, a starsze pokolenie czytało polskie biblie i śpiewniki. W drugiej połowie XIX w. nasileniu uległa migracja zarobkowa – niektórzy młodzi Mazurzy z okolic Budr wyjeżdżali na saksy do Niemiec lub dalej na zachód, co sprawiło, że przyrost ludności nie był już duży. Tuż przed wybuchem I wojny światowej (stan na maj 1939 r.) Piłaki Małe liczyły 256 mieszkańcówencyklopedia.warmia.mazury.pl zamieszkałych w około 50 gospodarstwach. Spadek liczby ludności w stosunku do 1858 r. wynikał m.in. z emigracji i niższej dzietności pod koniec XIX w.
Pod koniec XIX wieku nastąpiły zmiany w strukturze wyznaniowej i kulturowej. Wraz z napływem urzędników pruskich i żołnierzy do garnizonu w Węgorzewie, część rodzin w regionie zmieniła język na niemiecki. Jednak wieś Piłaki Małe długo zachowała swój mazurski charakter. W Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego (tom VIII z 1887 r.) odnotowano tę miejscowość jako osadę w powiecie węgorzewskim (angerburskim) zamieszkaną przez ludność ewangelicką, należącą do parafii Budry, z własną szkołą. Autor Słownika (Wojciech Kętrzyński) wymieniał ją wśród wsi mazurskich, gdzie ludność posługiwała się na co dzień gwarą polską (pl.wikipedia.org) (pl.wikipedia.org). Warto dodać, że znany działacz mazurski Gustaw Gizewiusz jeszcze w połowie XIX w. wysyłał do takich szkół jak w Piłakach polskie elementarze i katechizmy, aby podtrzymać język ojczysty Mazurów.
Wybuch I wojny światowej w 1914 r. dotknął również spokojne dotąd Piłaki Małe. W sierpniu 1914 wojska rosyjskie dokonały inwazji na Prusy Wschodnie – front przesunął się aż pod Węgorzewo. Okolica wsi stała się na krótko areną działań zbrojnych: 7–10 września 1914 w rejonie Budr i Węgielsztyna doszło do potyczek między oddziałami niemieckimi a rosyjskimi, wycofującymi się po klęsce pod Tannenbergiem. Ślady tamtych wydarzeń do dziś można znaleźć na starym cmentarzu ewangelickim w Piłakach Małych – znajdują się tam mogiły wojenne żołnierzy poległych w latach 1914–1915 (rowery.olsztyn.pl). Na cmentarzu spoczywa 24 nieznanych żołnierzy armii rosyjskiej i 1 żołnierz armii niemieckiej (rowery.olsztyn.pl). Wśród nich zidentyfikowano m.in. gefreitra Wilhelma Lukasa z 176. pułku piechoty, poległego 10.09.1914 r. (rowery.olsztyn.pl). Pochowani tu Rosjanie zginęli zapewne podczas rosyjskiej okupacji tych terenów (Węgorzewo było zajęte przez Rosjan przez kilka tygodni) lub w trakcie późniejszych walk odwrotowych na początku 1915 r. We wsi mogło dojść do rabunków i podpaleń – wiadomo, że Rosjanie wycofując się palili mazurskie wsie, choć brak konkretnych danych o zniszczeniach w Piłakach. Mieszkańcy, którzy schronili się w lasach lub uciekli na zachód, po ustaniu walk wrócili do swoich gospodarstw i odbudowali zniszczenia.
Po zakończeniu I wojny światowej Mazury znalazły się w granicach Niemiec (Republiki Weimarskiej). Na mocy traktatu wersalskiego w lipcu 1920 roku przeprowadzono plebiscyt, w którym autochtoniczna ludność Mazur miała się opowiedzieć, czy chce należeć do Niemiec, czy do odrodzonej Polski. W powiecie Węgorzewo wyniki plebiscytu okazały się niemal jednomyślne – ogromna większość mieszkańców, w tym mieszkańcy Piłak Małych, zagłosowała za pozostaniem w Niemczech (w całym okręgu olsztyńskim ok. 97,5% głosów oddano za Niemcami) (przystanekhistoria.pl) (facebook.com). Decyzja ta wynikała z silnych wpływów kultury niemieckiej, wieloletniej propagandy oraz obaw Mazurów przed nieznanym bytem państwowym Polski. W rezultacie Piłaki Małe pozostały w granicach Prus Wschodnich, stając się od 1923 r. częścią niemieckiej prowincji o nazwie Grenzmark Ostpreußen (Prusy Wschodnie).
W okresie międzywojennym wieś przeżywała umiarkowany rozwój, choć wiele się zmieniło pod względem administracyjnym i kulturowym. Władze Republiki Weimarskiej, a później hitlerowskie, kontynuowały politykę germanizacyjną. W 1923 roku urzędowo zmieniono historyczną nazwę Klein Pillacken na bardziej niemiecką formę Lindenwiese (co tłumaczy się jako „Lipowa Łąka”) (wiki.genealogy.net). Był to element szerszej akcji zmiany nazw miejscowości mazurskich i pruskich na brzmiące „bardziej niemiecko” – często wybierano nazwy związane z przyrodą lub geografią. Nowa nazwa nawiązywała do licznych drzew lipowych w okolicy lub miała uczynić nazwę łatwiejszą do wymówienia dla Niemców spoza regionu. Mimo zmiany nazwy w dokumentach, miejscowi Mazurzy zapewne dalej mówili o wsi Pillacken lub Pillaki.
W latach 20. i 30. Piłaki Małe były spokojną, rolniczą osadą. Większość młodzieży należała do pruskich organizacji wiejskich, jak Jungdeutscher Orden czy później do Hitlerjugend (po 1933 r.), co świadczy o postępującej germanizacji młodego pokolenia. Starsi Mazurzy w domach nadal mówili gwarą i czytali polskie gazety mazurskie (np. „Gazeta Olsztyńska” była dostępna do 1939 r.), jednak publicznie dominował język niemiecki. Kościół w Budrach pozostawał ewangelicki, ale już nabożeństwa odbywały się głównie po niemiecku (ostatnie polskie kazania ustały przed 1939 r.). Pod koniec lat 30. narastały napięcia związane z polityką nazistowskich Niemiec – kilku mieszkańców wcielono do prac fortyfikacyjnych w ramach przygotowań do wojny (w pobliżu budowano umocnienia Giżyckiego Rejonu Umocnionego). W październiku 1938 r. władze III Rzeszy przeprowadziły kolejną falę unifikacji nazw – jednak Lindenwiese zachowało swą nazwę (w przeciwieństwie do wielu innych wsi, którym zmieniono nazwy w 1938, tu zmiana nastąpiła już wcześniej, w 1923).
Mieszkańcy Piłak Małych brali udział w II wojnie światowej walcząc w szeregach Wehrmachtu – z każdego mazurskiego domu powołano mężczyzn w wieku poborowym. Wielu z nich zginęło na frontach Europy lub trafiło do niewoli. W samej wsi życie toczyło się względnie spokojnie do czasu zbliżania się frontu wschodniego. Na początku 1945 roku Armia Czerwona rozpoczęła ofensywę w Prusach Wschodnich. W styczniu 1945 dotarły tragiczne wieści o zbliżaniu się wojsk sowieckich od strony Gołdapi i Giżycka. Większość mieszkańców Piłak Małych, podobnie jak miliony mieszkańców Prus, podjęła desperacką decyzję o ucieczce w głąb Niemiec. W mroźnych zimowych warunkach (styczeń 1945 był wyjątkowo ostry) całe rodziny pakowały najcenniejszy dobytek na wozy i ruszały na zachód. Drogi były zatłoczone uciekinierami, a od południa i wschodu słychać było odgłosy walk.
Ci nieliczni, którzy pozostali we wsi (głównie osoby starsze lub niedołężne, które nie zdołały uciec) doświadczyli wkroczenia Armii Czerwonej pod koniec stycznia 1945 r. Relacje z całych Mazur mówią o licznych przypadkach przemocy – żołnierze radzieccy często dopuszczali się podpaleń, grabieży i gwałtów. Można przypuszczać, że i Piłaki Małe padły ofiarą takich represji, choć brak konkretnych zapisów. Według powojennych szacunków około 20–30% zabudowy wsi mogło ulec zniszczeniu na skutek działań wojennych i pożarów (część domów spłonęła). Po przejściu frontu dawna ludność mazurska w większości zniknęła – albo ewakuowana, albo później wysiedlona przez nowe polskie władze. Prusy Wschodnie decyzją aliantów zostały podzielone między Polskę i ZSRR; rejon Węgorzewa i Budr przypadł Polsce. Dla Piłak Małych rozpoczął się zupełnie nowy rozdział historii.
Wiosną 1945 roku wyludnione i zrujnowane Piłaki Małe zaczęły zaludniać się na nowo, tym razem przez osadników polskich. Na Mazury kierowano transporty Polaków z różnych stron: z centralnej Polski (np. z Kurpi i Mazowsza), z Wileńszczyzny i Kresów (repatrianci), a także z pobliskiego Podlasia. Pierwsi polscy osadnicy zastali we wsi opuszczone gospodarstwa – często domy splądrowane, bez okien, zdemolowane przez żołnierzy. Z pomocą państwowego Urzędu Repatriacyjnego (PUR) przystąpili do porządkowania i remontowania zabudowań. Jedna z mieszkanek wspominała, że trzeba było najpierw porządnie posprzątać, a dzięki pomocy fachowców z PUR udało się wstawić brakujące okna i drzwiscek.pl. Nowa społeczność była bardzo zróżnicowana – osiedlili się tu zarówno Polacy z różnych regionów, jak i Ukraińcy przesiedleni przymusowo w ramach akcji „Wisła” w 1947 roku. Początkowo między tymi grupami panowała nieufność. Miejscowi Polacy bali się przybyszów z akcji „Wisła”, których utożsamiali z banderowcami – część mieszkańców trzymała nawet siekiery w domach dla samoobrony podczas przyjazdu przesiedleńców ze wschoduscek.pl. Jednak z czasem wzajemna wrogość ustąpiła. Nowi sąsiedzi zaczęli sobie pomagać – pożyczano sobie żywność, dzielono się nasionami, wspólnie naprawiano sprzęty. „Ludzie powoli przestawali patrzeć na siebie wrogo. Zrozumieli, że nikt nikogo nie okradnie” – wspomina potomkini osadnikówscek.pl. Zawiązały się przyjaźnie pozwalające przetrwać trudne lata.
Władze polskie początkowo utrzymywały niemiecką nazwę Lindenwiese, ale już w 1946 r. przywrócono spolszczoną historyczną nazwę Piłaki Małe (stosowano też formę Pillaki Małe). Administracyjnie wieś należała od 1945 r. do nowo utworzonego powiatu węgorzewskiego w Olsztyńskiem. Co ciekawe, przez krótki okres (1946–1954) Piłaki Małe wchodziły w skład gminy Kuty (wiki.genealogy.net) , lecz po reformie zlikwidowano gminy i utworzono gromady. W latach 1954–1972 Piłaki Małe należały do gromady z m.in. Piłakami Wielkimi, Koźlakiem, Krzywińskie, Kutami) (wiki.genealogy.net). Oznacza to, że we wsi funkcjonowała gromadzka rada narodowa i zapewne niewielki urząd – podnosiło to rangę miejscowości w okresie PRL. Dopiero w 1973 r., po kolejnej reformie, Piłaki weszły w skład większej gminy Budry.
Pod względem społeczno-gospodarczym wieś w latach PRL nadal opierała się na indywidualnym rolnictwie. W przeciwieństwie do niektórych regionów, tutaj nie utworzono dużego PGR – ziemię rozdzielono między osadników. Powstały rodzinne gospodarstwa rolne o powierzchni najczęściej 5–15 ha. Uprawiano zboża, ziemniaki, hodowano krowy i świnie, podobnie jak przed wojną. Warunki bytowe w pierwszych latach były ciężkie – brakowało maszyn, a infrastruktura była zniszczona. Stopniowo następowała modernizacja: w drugiej połowie lat 50. doprowadzono do wsi prąd elektryczny, co znacznie ułatwiło życie mieszkańcom. W kolejnych dekadach zbudowano podstawowe drogi – główną drogę łączącą Piłaki Małe z Budrami utwardzono i z czasem pokryto asfaltem (przez wiele lat była to droga szutrowa) (budry.pl). W samej wsi istniał sklep spożywczy (Gminna Spółdzielnia „Samopomoc Chłopska”) oraz świetlica wiejska z radiowęzłem, która pełniła rolę centrum kulturalnego.
Ważną rolę w integracji społeczności odegrała szkoła podstawowa. Po wojnie wznowiono naukę w dawnej niemieckiej szkole – prowizorycznie już w 1946 r. ruszyła 4-klasowa szkoła powszechna. Uczyły w niej polskie nauczycielki, często repatriantki z Wileńszczyzny. Dla wielu dzieci osadników język polski był również nowy (osadnicy z Kresów mówili często gwarą, a ukraińskie dzieci znały ukraiński), więc szkoła pomagała wyrównać różnice językowe. Szkoła w Piłakach Małych działała do lat 60., po czym – z powodu niżu demograficznego i bliskości większej szkoły w Budrach – została zlikwidowana, a dzieci zaczęły dowozić autobusem do Budr. Dawny budynek szkolny przebudowano na świetlicę i mieszkania nauczycielskie.
Pod względem wyznaniowym zaszły zasadnicze zmiany. Mazurscy ewangelicy, którzy nie wyemigrowali, stanowili po 1945 r. znikomy odsetek – większość pozostałych Mazurów z Piłak Małych wyjechała do Niemiec do 1958 roku (korzystając z możliwości tzw. łączenia rodzin). Na ich miejsce przybyli katolicy z Polski centralnej i Kresów, a także grekokatolicy/prawosławni (Ukraińcy) z akcji „Wisła”. Opuszczony kościół ewangelicki w Budrach został poświęcony jako kościół katolicki pw. św. Trójcy. Mieszkańcy Piłak Małych automatycznie stali się parafianami tej parafii rzymskokatolickiejencyklopedia.warmia.mazury.pl. Niemniej jednak społeczność ukraińska zachowała swoją wiarę – początkowo nie było w okolicy cerkwi, więc wierni obrządku wschodniego jeździli do cerkwi prawosławnej w Węgorzewie lub modlili się we własnym zakresie. Na cmentarzu w Piłakach Małych po dziś dzień stoi drewniany krzyż prawosławny – być może postawiony przez osadników ukraińskich ku czci zmarłych, a może pierwotnie ustawiony na mogile rosyjskich żołnierzy (istnieją hipotezy, że krzyż ten upamiętniał poległych prawosławnych, zanim zastąpiono go betonowymi nagrobkami) (rowery.olsztyn.pl). Tak czy inaczej, ów charakterystyczny krzyż jest symbolem wielokulturowego dziedzictwa powojennych Piłak Małych.
Życie codzienne w okresie PRL skupiało się na pracy na roli oraz integracji społecznej. W latach 60. i 70. działało prężnie Koło Gospodyń Wiejskich, zrzeszające mieszkanki wsi. Panie z KGW organizowały kursy gotowania, wspólne darcie pierza, a także kultywowały ludowe tradycje – na przykład jesienią wyprawiano wspólnie dożynki na zakończenie żniw. We wsi istniała również Ochotnicza Straż Pożarna (filia jednostki z Buder) – młodzi mężczyźni tworzyli drużynę strażacką, choć z braku dużej remizy ich sprzęt (motopompa, węże) był składowany u sołtysa. Mieszkańcy pamiętali też o mogiłach wojennych – pomimo iż w czasach PRL oficjalnie nie eksponowano niemieckich pamiątek, miejscowi cicho opiekowali się cmentarzem. Dopiero w latach 80. nekropolię uporządkowano bardziej oficjalnie; ustawiono betonowe krzyże na zbiorowych mogiłach żołnierskich.
Transformacja ustrojowa 1989 roku przyniosła zmiany także na mazurskiej prowincji. Rolnicy z Piłak Małych uzyskali większą samodzielność w gospodarowaniu – wielu skorzystało z prywatyzacji i wykupiło na własność dzierżawione dotąd grunty Skarbu Państwa. Stopniowo unowocześniano gospodarstwa: pojawiły się ciągniki, kombajny, a część osób przebranżowiła się (nie wszyscy młodzi chcieli zostać na roli). W latach 90. zamknięto jedyny we wsi sklep, a także zanikły niektóre instytucje (świetlica działała coraz rzadziej). Piłaki Małe stały się spokojną wsią o charakterze satelickim wobec Buder – po podstawowe usługi i edukację mieszkańcy jeżdżą do Buder lub Węgorzewa. Niestety, jak wiele małych wsi, Piłaki Małe dotknęły procesy depupulacji – młodzież przenosi się do miast za pracą, a na miejscu zostają głównie osoby starsze. Obecnie liczba ludności oscyluje około 70 osób (pl.wikipedia.org) (pl.wikipedia.org), podczas gdy jeszcze w latach 70. było to ponad 100. W 1975 r. włączono wieś administracyjnie do nowo utworzonego woj. suwalskiego, po czym od 1999 r. wróciła do woj. warmińsko-mazurskiego (powiat węgorzewski).
Mimo tych niekorzystnych trendów, lokalna społeczność stara się podtrzymywać życie kulturalne wsi i zachować pamięć o jej historii. Od kilku lat latem organizowane jest doroczne Święto wsi Piłaki Małe pod nazwą „Święto Lipowych Łąk”, nawiązujące do dawnej nazwy Lindenwiese (mlynbudry.pl). Inicjatorką tej imprezy jest pani Romana Waszak, miejscowa animatorka kultury. W ramach święta odbywają się m.in. plenery malarskie (obrazy inspirowane mazurskimi krajobrazami prezentowano potem w galerii „Młyn Kulturalny” w Budrach (mlynbudry.pl)), występy zespołów folklorystycznych, konkursy kulinarne i przypominanie dawnych zwyczajów mazurskich. Impreza ta integruje mieszkańców i przypomina o dziedzictwie wsi – nawet nazwa „Lipowe Łąki” jest świadomie zaczerpnięta z historii, by łączyć przeszłość z teraźniejszością.
Także cmentarz ewangelicki w Piłakach Małych doczekał się opieki – współcześnie jest on wpisany do ewidencji zabytków jako miejsce pamięci. W 2021 roku gmina Budry otrzymała dotację na renowację mogił żołnierskich z I wojny światowej na tym cmentarzu (gov.pl). Uporządkowano teren, odnowiono nagrobki i ustawiono tablicę informacyjną. Dzięki temu zarówno mieszkańcy, jak i turyści rowerowi odwiedzający te strony (przez wieś przebiega malownicza trasa rowerowa) mogą poznać fragment historii o żołnierzach poległych na mazurskiej ziemi.
Znane osoby związane z Piłakami Małymi: Wieś nie wydała osób znanych w skali kraju, jednak zapisało się w jej historii kilka postaci godnych odnotowania. Pierwszym z nich jest oczywiście Maciej (syn Janela) – zasadźca i pierwszy sołtys Piłak Małych, dzięki któremu w XVI w. wieś powstałaencyklopedia.warmia.mazury.pl. Z lokalną historią związany jest również Jan Pusch – starosta węgorzewski, który jako przedstawiciel księcia nadał ziemię pod lokację wsi w 1553 r.encyklopedia.warmia.mazury.pl. W czasach nam współczesnych należy wspomnieć Jerzego Marka Łapo – regionalistę i archeologa z Muzeum Kultury Ludowej w Węgorzewie, który badał i popularyzował folklor mazurski. W swojej monumentalnej pracy „Czarci Ostrów. Wielki zbiór podań ludowych z Mazur” Łapo zebrał setki legend z okolicznych wsigokbudry.pl, w tym zapewne także opowieści krążące niegdyś w Piłakach Małych. Dzięki niemu ocalone zostały od zapomnienia mazurskie podania o skarbach, diabłach i zjawach, które dawniej opowiadali sobie mieszkańcy takich wsi jak Piłaki. Z kolei Wojciech Marek Darski – pisarz i regionalny publicysta – uczynił historię Piłak Małych tematem jednej z części swojej książki „Kraina Węgorapy. Mazury od środka” (2018). Darski opisuje tam dzieje okolic Węgorzewa w oparciu o źródła i relacje mieszkańców, wspominając również Piłaki Małe (goldap.info). Jego praca, wydana przy współpracy GOK Budry, stała się podstawą do organizowania rajdów historycznych i pogadanek o wiosce.
Piłaki Małe na przestrzeni ponad 450 lat przeszły drogę od mazurskiej osady czynszowej w puszczańskiej głuszy, poprzez ciężkie doświadczenia wojen i epidemii, aż po współczesną, spokojną wieś na polsko-rosyjskim pograniczu UE. Losy tutejszych mieszkańców odzwierciedlają szersze procesy historyczne: germanizację Mazur pod pruskim panowaniem, wierną służbę we flotach i armiach niemieckich, tragedię wysiedleń i wymiany ludności po II wojnie światowej, a w końcu budowę nowej społeczności polsko-ukraińskiej na dawnych ziemiach Prus Wschodnich. Pomimo upływu lat i zmian ludnościowych, we wsi przetrwała pamięć historyczna – w opowieściach najstarszych mieszkańców, w lokalnych zwyczajach i nazewnictwie, a nawet w materialnych śladach (stary cmentarz, układ ruralistyczny owalnicy, poniemieckie domy). Współcześnie Piłaki Małe starają się pielęgnować to dziedzictwo, m.in. poprzez inicjatywy kulturalne jak „Święto Lipowych Łąk”. Historia tej małej mazurskiej wsi jest przykładem, jak dzieje lokalne splatają się nierozerwalnie z wielką historią regionu i kraju – od czasów Korony i Krzyżaków, przez zabory i wojny, po powojenną Polskę Ludową i III Rzeczpospolitą. Piłaki Małe, choć niepozorne na mapie, kryją w sobie bogatą przeszłość, którą warto ocalić i przekazać następnym pokoleniom.
-
↑ Wieś czynszowa – forma organizacji wsi, w której osadnicy zobowiązani byli do płacenia czynszu pieniężnego zamiast odrabiania pańszczyzny na rzecz pana feudalnego. Na Mazurach większość wsi zakładanych w XVI w. miała taki status.
-
↑ 1 łan (chełmiński) ≈ 16,8 ha. Zatem 45 łanów to ok. 756 ha. Dla porównania – średnia wieś mazurska z XVI w. miała 30–60 łanów. Sołtys Maciej otrzymał 5 łanów wolnizny, czyli ziemi zwolnionej z czynszu, co stanowiło jego wynagrodzenie (często też zwalniano nowych osadników z czynszu na pierwsze 5–10 lat, aby umożliwić zagospodarowanie ziemi).
-
↑ Plaga dżumy na Mazurach (1709–1711) zdziesiątkowała ludność – szacuje się, że zmarło ok. 235 tysięcy osób w Prusach Książęcych bazhum.muzhp.pl bazhum.muzhp.pl. W niektórych wsiach wymarli prawie wszyscy mieszkańcy. Późniejszy napływ kolonistów (m.in. z głębi Niemiec, ale także z Mazowsza) sprawił, że w połowie XVIII w. zaludnienie wróciło do dawnego stanu.
-
↑ Akcja „Wisła” (1947) – przymusowe przesiedlenie ukraińskiej i łemkowskiej ludności z południowo-wschodniej Polski na tzw. Ziemie Odzyskane. Do gminy Budry trafiło w jej wyniku kilkadziesiąt rodzin ukraińskich i mieszanych, co odmieniło strukturę etniczną miejscowości jak Piłaki Małe. Początkowa nieufność między Polakami a Ukraińcami malała z czasem; obecnie społeczność jest zintegrowana, a potomkowie przesiedleńców uważają Mazury za swoją małą ojczyznę.
0 Komentarze